
उपसर्ग और उसके प्रकार ( uparsarg )
वैसे शब्द जो किसी शब्द के आगे लग कर अर्थ बदल देते है ऐसे शब्दांशों को उपसर्ग कहते हैं।
हिंदी ब्याकरण में बाइस (22) उपसर्ग हैं:
अति – अतिशय,अतिभारअतिरिक्त ,अतियोग )
अधि – ,अधिनायक , अधिपति, अध्यक्ष)
अनु – अनुरूप, अनुमान,अनुक्रम, अनुताप, अनुज )
अप – अपयश, अपकर्ष, अपमान,
अभि – अभियोग , अभिमुख, अभिनय),
अव – अवगणना, अवतरण अवकृपा, अवगुण
आ -आहार, आदान,आक्रमण, आकलन
उत्- उत्कर्ष, उत्तीर्ण, उद्भिज्ज
उप – उपग्रह, उपदेश,उपयोग ,उपलब्ध
दुस्- दुष्कर, दुरुक्ति, दुर्जन, दुराचार
नि -, निषेध, निवेश, निवास ,निराकार
निस्,- निरंजन, निराषा, निष्फळ, निश्चल, नि:शेष
परा -पराजय, पराभव,परामर्श, पराकाष्ठा
परि – परिजन, परिश्रम, परिवार,परिचय
प्र – प्रकोप, प्रबल, प्रचार
प्रति – प्रतिकूल, प्रतिच्छाया), एकेक (उदाहरण: प्रतिदिन, प्रतिवर्ष, प्रत्येक
वि – विकास, विहार, विवाद विफल, विधवा,
सम् -संकोच, संहार,संयम, संयोग, संकीर्ण)
सु – सुभाषित, सुकृत, सुगम, सुकर, ससुबोधित, सुशिक्षित
उदाहरण
प्रति + अप + वाद = प्रत्यपवाद
सम् + आ + लोचन = समालोचन
वि + आ + करण = व्याकरण
उर्दू-फारसी के उपसर्ग
अल – अलविदा, अलबत्ता
कम – कमसिन, कमअक्ल, कमज़ोर
खुश – खुशबू, खुशनसीब, खुशकिस्मत, खुशदिल, खुशहाल, खुशमिजाज
ग़ैर – ग़ैरहाज़िर ,ग़ैरकानूनी,, ग़ैरवाजिब ,ग़ैरमुमकिन, ग़ैरसरकारी, ग़ैरमुनासिब
ना – नामुमकिन, नामुराद ,नाकामयाब, नापसन्द ,नासमझ, नालायक, नाचीज़ नापाक नाकाम
ब – बनाम ,बदस्तूर ,बमुश्किल ,बतकल्लुफ़
बद – – बदनाम .बदमाश बदकिस्मत, बदबू ,बदहज़मी, बददिमाग, बदमज़ा,
बर – – बरकरार, बरवक्त, बरअक्स,
बा – – बाकायदा, बाकलम, बाइज्जत,
बे – बेबुनियाद ,बेईमान, बेवक्त ,बेरहम, बेतरह, बेइज्जत,
ला – लापता, लाजबाब, लावारिस, लापरवाह, लाइलाज ,लामानी ,,